Autori: Nexhat Ibrahimi
Nga fundi i shekullit XX dhe fillimi i shek. XXI organizata qeveritare e joqeveritare kanë ngritur problemin e të drejtave njerëzore, të robërve të luftës, të fëmijëve, të pakicave nacionale, të femrës, por edhe të krijesave të tjera, si të kafshëve dhe bimëve, të natyrës së pastër, ujit, ajrit, etj. Në gazeta e revista do të lexojmë tituj nga më të ndryshmit lidhur me të drejtat e njerëzve, të kafshëve, bimëve, etj. Në këtë aspekt, jo rrallë gjejmë edhe tituj se Islami nuk i përfill këto të drejta, madje qëllimisht i shkel këto të drejta. Viteve të fundit nuk kalon ditë e Islami të mos akuzohet për shkelje të drejtash të caktuara. Në këtë mënyrë, ata jo vetëm që godasin aspektin juridik në Islam, por edhe vetë burimet e fesë islame, Kuranin dhe Hadithin.
Mirëpo, një vështrim i vëmendshëm i literaturës islame, asaj burimore, veprave klasike, por edhe bashkëkohore, do të konstatojë se Islami në hollësi i ka saktësuar të drejtat e njeriut, në të gjitha nuancat e tij, madje edhe të drejtat e kafshëve, bimëve etj.[1] Me këtë rast, në pamundësi hapësinore për ndonjë zgjerim, kryesisht do të trajtojmë çështjen e të drejtave të kafshëve, kategori kjo, e lënë pas dore ose e trajtuar vetëm për marketing politik dhe tërheqje fondesh nga burime qeveritare apo donatorë qëllimmirë.[2]
Të drejtat e kafshëve si e drejtë hyjnore
Islami përfshin në mbrojtjen e tij çdo gjë, kurse Muhamedi (a.s.), duke specifikuar, ka theksuar dashurinë e tij si për njeriun ashtu edhe për kafshët, bimët por edhe ambientin ku jetojmë e më gjerë. Ambienti ku jetojmë është dhuratë dhe amanet i Krijuesit, prandaj atë duhet ta ruajmë dhe mbrojmë. Natyra ka çdo gjë për një jetë të këndshme e të rehatshme, së këndejmi njeriu duhet të bëjë kujdes për sjelljet e tij. Kjo është porositur shumë herët nga Kurani:
“Mos bëni çrregullime në tokë pas rregullimit të saj (me të ardhur të pejgamberëve) dhe luteni Atë duke pasur frikë (dënimin) dhe duke shpresuar (mëshirën). S’ka dyshim se mëshira e Allahut është pranë atyre të mirëve.” (A’raf, 56)
Kurani i jep urdhrat në parim, kurse Muhamedi (a.s.), ka dhënë shembuj të shumtë lidhur me kujdesin e njeriut kundrejt rrethit të vet. Madje këtë kujdes të tij e vëren edhe një ekologjiste evropiane, duke thënë:
“Muhamedi ishte përfaqësues i fuqishëm i përdorimit racional të tokës dhe ujit dhe raportit human të njeriut ndaj bimëve dhe kafshëve. Në këtë kontekst vërejmë qasje revolucionare mbi ruajtjen e mjedisit jetësor. Qasja e Muhamedit është revolucionare dhe e përkryer në aspekt të zgjimit të vetëdijes ekologjike….”[3]
Pra, Kurani dhe Suneti i Pejgamberit (s.a.v.s.), flasin për tokën, ujin, por edhe për botën shtazore dhe bimore dhe kohën. Madje, disa sure mbajnë edhe emrat e disa kafshëve: El-Bekare (Lopa), En-Neml (Milingonat), El-Fil (Elefanti), En-Nahl (Bleta) dhe El-Ankebut (Merimanga) dhe përdoren në kontekste të ndryshme.
Theksimi i tyre përmban urtësi të shumta, madje edhe urtësi të natyrës sheriatike, meqë për disa shtazë/kafshë lidhen edhe disa dispozita sheriatike, fikhore, sikurse është konsumimi i mishit të disa kafshëve, përdorimi i tyre për gjueti etj.
Nisur nga ky aspekt, në të drejtën islame të drejtat e kafshëve klasifikohen në grupin e të drejtave hyjnore, kurse kjo bazohet në ajetet kuranore dhe hadithet e shumta. Juristët myslimanë mendojnë se kafshët kanë të drejtë në jetë, ushqim, vendbanim, riprodhim, kurse njerëzit duhet ta respektojnë këtë të drejtë të tyre. Xhahidhi (vd. 869) njihet si shkencëtari më i madh klasik lidhur me studimin e kafshëve, duke shkruar veprënKitab’ul-hajevan (Libri për kafshët). Pastaj për këtë temë nga aspektet e ndryshme ka shkruar edhe Ibn Miskevejhi, Ihvan’us-safa, F. Attari, M. Ikballi etj.[4]
Kurani u jep rëndësi të theksuar kafshëve. Ja disa ajete lidhur me këtë temë:
“Allahu nuk ngurron që të marrë çfarëdo shembulli, qoftë mushkonjë a diçka edhe më të imët se ajo. Sa u përket atyre që besuan, ata e dinë se është e vërtetë nga Zoti i tyre, ndërsa ata të cilët mohuan do të thonë: ‘Ç’deshi Allahu me këtë shembull?’ Ai me të lajthit shumë, dhe udhëzon me të shumë (në rrugën e drejtë), por nuk lajthit me të (tjetër kënd), pos mëkatarët e mëdhenj.” (Bekare, 26)
“Ai i krijon edhe kafshët. Ju me ato mbroheni nga të ftohtit, e keni edhe dobi të tjera, sepse prej tyre edhe ushqeheni.” (Nahl, 5)
“Edhe te kafshët keni mësime: Ne u japim (bëjmë) të pini nga ajo që gjendet në barqet e tyre dhe ju keni shumë dobi prej tyre. Ju prej atyre ushqeheni. Dhe mbi to e anije bartni (hipni).” (Mu’minun, 21-22)
Madje, disa dijetarë juristë mendojnë se në rast mungese të ujit njeriu në vend të guslit për vete do të marrë tejemum, kurse ujin për abdest do t’ia japë kafshës së caktuar që e ka të obliguar të kujdeset, njëjtë sikur do të vepronte në rastin e njeriut të etshëm.
Juristët myslimanë madje shkojnë aq larg, saqë konstatojnë se, nëse një person e lëndon një kafshë e cila e ka sulmuar, kurse ky në vetëmbrojtje e lëndon, nuk është i obliguar ndaj pronarit. E tërë kjo, nëse gjatë vetëmbrojtjes nuk është tejkaluar forca. Por, nëse e ka lënduar për diçka tjetër, atëherë lëndimin e kafshës do t’ia plotësojë pronarit të shtazës.
E drejta e kafshës në ushqim e pije
Të drejtat e kafshëve janë detyruese. Njeriu pronar apo kujdestar ka për obligim fetar t’i furnizojë kafshët me ujë dhe ushqim përkatës. Këtu bëjnë pjesë edhe kafshët të cilave nuk u hahet mishi. Nëse kafsha nuk është e lirë të sigurojë vetë ushqimin, pronari e ka për obligim ta bëjë këtë. Me fjalë të tjera, pronari gjendet para tri alternativave: Nëse mishi i kafshës mund të hahet, pronari duhet të zgjedhë: ose ta ushqejë kafshën, ose ta therë ose ta shesë. Nëse kafsha nuk hahet, atëherë pronari ose do ta ushqejë, ose do ta shesë. Shteti nëpërmjet mekanizmave të vet do ta detyrojë pronarin në një prej alternativave të lejueshme. Por, në rast se kafsha, për shembull lopa, është e lirë të kullosë, por për shkak të thatësisë nuk ka ushqim të mjaftueshëm, pronari nuk ka të drejtë ta mjelë lopën, sepse ajo ose viçi i saj do të dobësoheshin. Disa juristë islamë shkojnë aq larg, sa në rast mungese të ushqimit dhe pamundësisë së blerjes, sepse pronari i ushqimit refuzon ta shesë barin, i lejohet pronarit të kafshës t’ia marrë me forcë ushqimin, duke ia kompensuar vlerën e ushqimit.
Edhe huazuesi i kafshës e ka për obligim të sillet mirë me kafshën sikurse pronari, pa marrë parasysh nëse mishi i kafshës hahet apo nuk hahet, qoftë është obliguar nga pronari për mirësjellje ose jo. Huazuesi këtë do ta bëjë sipas traditës dhe nevojës së kafshës.
E drejta e kafshës është edhe në frytin, të voglin e saj. Nëse ushqimi (gjiri) i dhënë nuk i mjafton, pronari duhet ta ndihmojë edhe viçin me ushqim. Fjala është për të gjitha kafshët katërkëmbëshe që nuk janë të rrezikshme për jetën e njeriut. Madje, edhe bletës dhe krimbit të mëndafshit duhet t’i ndihmojmë.
Ebu Hurejre, radijallahu anhu, thotë se Pejgamberi, salallahu alejhi ve selem, ka thënë:
“Duke ecur rrugës një njeri ishte i etur shumë dhe kur e gjeti një pus, zbriti në të, piu ujë dhe doli prej atje. Kur në këtë kohë qeni e zgjati gjuhën dhe hante dheun e lagët. Ky njeri tha se qenin e ka kapur etja sikur që më kapi edhe mua dhe hyri në pus, e mbushi këpucën e tij dhe i dha ujë qenit. Allahu i Madhërishëm e falënderoi dhe ia fali mëkatet.” Sahabët thanë: “O Pejgamberi i Zotit, vallë edhe në mirësinë ndaj kafshëve kemi shpërblim?”, ndërsa ai u përgjigj: “Në mirësinë ndaj të gjitha kafshëve të gjalla njeriu ka shpërblim.”[5]
E drejta e kafshës në pastërti, vendbanim
Edhe pastërtia është ndër të drejtat e kafshës nga pronari. Në këtë të drejtë kuptohet vendi ku qëndron kafsha, enët e ushqimit dhe pijes, ajrosja e stallës etj. Nëse kafsha nuk mund ta pastrojë veten në mënyrë të natyrshme, është detyrë e njeriut ta bëjë këtë. Këtu hynë në plan edhe shëndeti i kafshës.[6] Nëse kafsha helmohet ose thyen këmbën, ose ndonjë e papritur tjetër, është detyrim fetar që të kujdesemi maksimalisht duke e dërguar te veterineri ose së paku te mjekët alternativë.
Kafshët kanë nevojë për pushim dhe fjetje, prandaj, pronari duhet ta sigurojë vendin adekuat për këtë. Nëse vendi nuk është i përshtatshëm, ky veprim i pronarit konsiderohet mundim i kafshës. Juristët vendin për pushim të kafshës e fusin në kategori me ushqimin. Për më tepër, kur nuk dimë se jashtë shtëpisë kafsha është e sigurt apo jo nga kafshët e tjera apo nga njerëzit dëmtues.
E drejta e kafshës në drejtësi, riprodhim dhe mosmundim
Ndaj kafshës duhet të sillemi drejt, sikur që këtë duhet ta bëjmë edhe ndaj njerëzve, bimëve etj. Mundimi i kafshëve është veprim i përbuzur dhe i urryer. Kafshët bartëse nuk mund të ngarkohen më shumë seç është normale dhe në rrugë më të gjata se normale, pa pushim e ushqim. Kafshët kanë të drejtë të mos mundohen dhe të mos abuzohen nga pronarët e tyre. Fjala vjen, nuk mund të theret një shtazë duke e shikuar shtaza tjetër. Urdhri i Muhamedit (a.s.), ishte që mos të pritet kafsha me thikë joadekuate dhe me mënyra të mundimshme, por:
“Vërtet Allahu ka përcaktuar mirësi në çdo gjë. Kur vrisni, këtë bëjeni në mënyrën më të mirë, kur therni, bëjeni këtë në mënyrën më të mëshirshme. Ai që nga ju do të presë (një kafshë), le ta mprehë thikën që t’ia lehtësojë kafshës së vet.”
Madje, kafshët meritojnë kujdes edhe në gjëra shumë më të vogla. Nuk duhet të milet kafsha deri në pikën e fundit, as personi që e mjel të ketë thonj të mëdhenj.
Buhariu dhe Muslimi transmetojnë një hadith nga Ibn Omeri, r. anhuma, se Muhamedi (s.a.v.s.), ka thënë:
“Gruaja është dënuar për shkak të maces. E ka mbajtur të mbyllur derisa ka ngordhur dhe për këtë shkak ka hyrë në xhehenem. Nuk e ka ushqyer as dhënë ujë pasi e ka mbyllur, as e ka lënë të lirë të ushqehet me zvarranikë dhe insekte nëpër tokë.”
Rasti tjetër shpjegon një gjendje shumë të prekshme. Abdullah ibn Xhaferi tregon:
“Pejgamberi hyri në kopshtin e një medinasi. Në kopsht gjendej deveja dhe sa e pa Pejgamberin klithi dhe lotoi. Ai iu afrua, e përkëdheli nëpër veshë, kurse ajo heshti … Atëherë pyeti: ‘E kujt është kjo deve?’ Një djalosh medinas, tha: E imja o Pejgamber i Zotit.’ Kurse Pejgamberi (a.s.), tha: ‘A nuk i frikësohesh Zotit për këtë kafshë të cilën ta ka dhënë në dispozicion? Ajo m’u ankua se po e mban të uritur dhe se skajshëm po e përndjek.”[7]
Kafshët kanë të drejtë në riprodhim/ shumëzim. Pronarët nuk kanë të drejtë në paaftësimin e tyre seksual, domethënë në kastrimin e tyre. Po ashtu, është i ndaluar armiqësimi i kafshëve mes veti, zënka qensh, duke u krijuar njerëzve çaste dëfrimi. Kafshët meritojnë kujdes më të madh sesa ajo që ndodh deri tash.
E drejta e kafshëve në respekt dhe mbijetesë
Edhe pse kemi të drejtë t’i shfrytëzojmë qumështin e kafshëve, mishin e tyre ose prodhimet e tyre, megjithatë duhet t’i respektojmë si kafshë, sikurse mosgoditja në kokë, mosgoditja në përgjithësi etj. Nuk kemi të drejtë as në sakatimin e kafshëve ose rrahjen e tyre pa ndonjë arsye të madhe.
Kjo mund të shtrohet edhe në një rrafsh tjetër: Nëse pronari nuk kujdeset për kafshën e vet, dhe e lë në vend ku kafsha nuk mund të ekzistojë vetë, këtë mund ta bëjë dikush tjetër dhe pronësia i takon atij që kujdeset, siç ndodh me tokën e papunuar, ai që e punon atij i përket.
Pronari nuk ka të drejtë ta keqpërdorë shtazën/kafshën. Fjala vjen, shtazët/kafshët për bartje dhe ngarkim nuk bën të përdoren për një kohë të gjatë pa pasur nevojë. Pra, duhet të zbresim dhe bisedën ta bëjmë nga toka e jo nga shpina e shtazës/kafshës së caktuar.
Shtaza/kafsha ka të drejtë të mos bëhen objekt gjuetie jashtë nevojave njerëzore, fjala vjen, për rekreacion, sport, apo për nevoja luksi, sikur lëkura dhe gëzofi i tyre. Muhamedi (s.a.v.s.), qartë e ka ndaluar gjuetinë që si motiv ka sportin, rekreacionin apo argëtimin.[8]
Madje, Muhamedi (s.a.v.s.), përmes porosisë: “Mos vini në shënjestër asgjë që ka shpirt!”, ka ndaluar që kafshët të bëhen objekt i stërvitjeve të gjuajtjes, ka ndaluar prerjen e organeve të tyre për qëllime të kota, shkurt, ka ndaluar torturimin e botës animale.[9]
Në vend të përmbylljes
Të gjitha pikëpamjet që kemi theksuar në këtë shkrim dhe shumë të tjera të patheksuara[10] qartë tregojnë se Allahu edhe kafshëve të egra apo të buta u ka dhënë të drejta, të cilat njeriu nuk ka të drejtë t’i rrezikojë apo shkelë. Kjo e drejtë shtrihet edhe në botën bimore dhe çdo gjë të krijuar. Myslimanët e hershëm kësaj teme i kanë kushtuar rëndësi të madhe, madje kanë kultivuar kafshë të caktuara për nevoja konkrete, sikur për punë, transport, rekreacion etj. Janë të njohur kuajt e racës me emrin arap, pëllumbat postierë, qentë besnikë, devetë, macet etj. Ky kujdes ka qenë në nivel të kënaqshëm, madje edhe në kohën kur feja nuk njihej dhe nuk respektohej sa duhet, sepse ishte mbyllur vetëm si traditë familjare e private. E keqja është se kohëve të fundit, kur vlerat fetare janë nëpërkëmbur ka rënë edhe kujdesi ndaj shtazëve e kafshëve, apo kujdesi për kafshët ka kaluar në një rrafsh tjetër, atë të modës, trendit të caktuar, maniakizmit (hobit) të individëve e jo më si detyrim njerëzor ndaj krijesave të ndryshme. Është për të shpresuar se vlerat do të kthehen në vendin e vet, kurse trojet tona shqiptare myslimane kanë përvojë të mjaftueshme për të qenë shembull për rajonin e më gjerë.
[1] Një prezantim i shkëlqyeshëm i shkrimeve klasike për trajtimin pozitiv të shtazëve/kafshëve në Islam shih në: Annemarie Schimmel, Islam i Äudesnosti stvorenja: životinjsko carstvo, në revistën: Novi Muallim, ljeto 2014, viti xv, Sarajevë, nr. 58, fq. 45-58.
[2] Hutbja e Lamtumirës e Muhamedit (a.s), Prizren, 2002.
[3] http://www.akos.ba/u-fokusu/koliko-je-poslanik-a-s-doprinjeo-ekologiji.
[4] Në letërsinë arabe-persiane kemi një vepër të shkëlqyeshme lidhur me tregimet për kafshët, me titullin “Kelila dhe dimna”, të cilën në gjuhën arabe e përktheu Abdullah ibn El-Mukaffa. Kjo vepër e shek. VIII, depërtoi edhe në Evropë gjatë mesjetës. Sipas: Annemarie Schimmel, po aty. 45.
[5] Sahihu i Buhariut, 2/870, nr. 2466.
[6] Në kohën e Perandorisë Osmane ka pasur vakuf të themeluar në mbrojtje të kafshëve, madje kanë ekzistuar edhe spitale për kafshë. Shih: Dževad Hodžić, Živa bica u islamskoj religijskoj bioetickoj perspektivi, fq. 361-367, sipas:
file:///C:/Users/NexhatIb/Downloads/01_hodzic035_hodzicBook_SE_4_2%20(2).pdf.(qasje më 01.12.2014).
[7] H. M. Halid, Insanijjatu Muhammed s.a.v.s.
[8] Sipas: Sahihu’l-Myslim, (arabisht –anglisht, Saudi Arabia, juni 2007, 4, 2593.
[9] Mehmet Gormez etj., Islami në hadithe, Pjesa III.
[10] Për disa nga çështjet e sipërme shih: Jusuf El-Karadavi, Hallali dhe harami në Islam, Logos-A, fq. 77 e tutje.
Opojanet ka hapur kanalin në Whats App dhe ju mund të na bashkoheni për të ndjekur lajmet tona BASHKOHU KËTU.