Shkruan: Hysen Bojaxhiu
Të shkruash për vendlindjen vërtet nuk është e lehtë, por frymëzimi dhe dëshira për t’i zbuluar gjërat më të bukura që ka ajo, të jep një shtysë për të shkruar e folur për të.
Ndoshta në këtë shkrim nuk do të mundem t’i paraqes vërtet ato gjëra që ka dhe duhen treguar për Plavën, por do të mundohem që të paraqes pikat kryesore të një vendi me plot histori e traditë.
Fshati Plavë gjendet në trevën e Opojës. Shtrihet në pjesën perëndimore të saj. Është njëri ndër fshatrat më të vjetër dhe më të mëdha të trevës së Opojës. Ka lartësi mbidetare rreth 1040 m.
Plava kufizohet me fshatrat: në veri me Buçen dhe Breznen, në lindje me Zymin, Brrutin dhe Rrencin, në jug me Shajnen dhe Rapçën, ndërsa në perëndim me malin e Koretnikut (Pikëllimën). Në kohët më të hershme Plava kufizohej në veri me fshatrat e Billushës dhe Zhurit.
Plava ka edhe lumin e saj, i cili e formon sistemin më të madh lumor së bashku me degët e tij. Sipërfaqja e këtij pellgu lumor është 274 kilometër katror. Ky lum buron në shpatijet e Gurit të Zi të Opojës me lartësi diku 1400m. Dy degët e këtij lumi janë: ai i Bresanës dhe i Brodit. Lumi i Plavës para disa kohësh ishte i shfrytëzueshëm për peshkim dhe për not, por tani për fat të keq është i pashfrytëzueshëm për këto dy veprimtari.
Plava në kontekstin historik – në dokumentet e shkruara paraqitet në kohën e Stefan Dushanit. Në atë kohë kisha ishte faktor i rëndësishëm, kështu që Dushani i dhuroi Manastirit të Shën Arhangjelit disa fshatra, ku ndër to bënte pjesë edhe Plava. Sipas një autori serb viti kur ndodhi ky dhurim ishte 1348. Lirshëm mund të thuhet se për herë të parë Plava në dokumentet e shkruara paraqitet ne vitin 1348. Po me të njëjtin emër që e ka edhe sot. Pra, i bie që Plava të jetë e vjetër diku rreth 675 vite, nëse i referohemi këtij burimi.
Nga defteri i Sanxhakut të Dukagjinit të vitit 1571, në Opojë kanë dominuar spahilleqet e vogla ose timaret (është tokë e dhuruar nga sulltani, me një vlerë të të ardhurave më pak se 20,000 akce (vlerë monetare osmane). Plava kishte gjithsej 10 çifligje (tokë e një feudalisti), e që zotërues i këtyre çifligjeve ishte Mustafai. Më 1571 Plava kishte të ardhura 1500 akce.
Gjysma e dytë e shekullit XVI është faza kur bëhej gati plotësisht islamizimi i Opojës. Por në vitin 1571, në tërë Opojën kishte 29 familje të krishtera, ku në Plavë kishte mbetur vetëm 1 familje e këtij besimi.
Sipas një të dhëne, në vitin 1879 në Plavë kishte gjthsej 60 familje.
Për fat të keq për këto periudha nuk ka ndonjë të dhënë tjetër, por fillimi i shekullit XX dhe i gjithë ky shekull na zbardhe të dhëna të mjaftueshme, jo ndoshta aq sa duhet por të mjaftueshme për ta ditur gjendjen e Plavës në këtë shekull.
Deri në fillimvitet 40 të shek. XX nuk kemi diçka specifike për Plavën. Por gjatë Luftës së Dytë Botërore, Komuna e Opojës ishte e përfaqësuar nga një banor i Plavës, qe i bie të ketë qenë dhe kryetar i kësaj komune. Ai ishte Din Pllava. Gjatë ngritjes së flamurit të Shqipërisë në Dragash më 2 maj 1941, pa dyshim rol të rëndësishëm luan edhe Dini por edhe i gjithë fshati Plavë. Në kujtimet e tij, Spiro Kosova shkruan: ‘’Gjatë një konflikti që kishin fshati Pllavë dhe Rapç ndërmjet vete për çështje toke, ku plavjanët e kishin shfrytëzuar për 28 vite, ndërsa rapçjanët pretendonin se toka ishte e tyre, Dini edhe pse ishte nga Plava, në këtë rast nuk bëri favorizime për fshatin e tij, por siç i takon një udhëheqësi, gjeti një menyrë që të mos bëhej vrasje mes këtyre dy fshatrave për tokë, dhe që kufiri ku pretendonin njëra dhe tjetra të bëhej në mes. Dhe kështu ndodhi, për fat të mirë nuk pati të vrarë‘’, sipas Spiro Kosovës.
Popullsia e Plavës ndër vite
Më 1948 kishte 462 banorë dhe 70 shtëpi;
– Më 1953 kishte 449 banorë dhe 72 shtëpi;
– Më 1961 kishte 493 banorë dhe 67 shtëpi;
– Më 1971 kishte 690 banorë dhe 85 shtëpi;
– Më 1981 kishte 973 banorë dhe 100 shtëpi;
– Më 1991 kishte 1157 banorë;
Rritjen më të madhe e kanë pasur në periudhën 1971 -1991 për 38,6%. Për 43 vite numri i banorëve është rritur për rreth 650 banorë, ku një zvogëlim i vogël ishte në vitin 1953. Ndërsa sa i përket shtëpive numri për 33 vite është rritur për 30 shtëpi, ku një zvogëlim e kemi në vitin 1961.
Nëse e shikojmë numrin e njerëzve që kanë migruar nga viti 1912-1945 është vetëm 13 persona, ndërsa nga viti 1946-1980 është vetëm 6 persona. Gjatë këtyre periudhave me gjithsej 68 vite diferencë kanë migruar vetëm 19 persona që nuk është fare shifër e lartë.
Vendet e kultit
Në fshatin Plavë, përkatesisht në vendin e quajtur Kroi o Madh, gjatë gropimit të një themeli për ndërtimin e një shtëpie, janë gjetur gjësende që besohet të jenë të kishës, e cila kishte qenë aty. Këto janë gjetur në vendin e Rexhep Pirajt. Sa i përket xhamisë së fshatit Plavë, nëse japim ndonjë vit të caktuar vetëm do të mund të gabonim, por sipbas gojdhënave thuhet se kur banorët kanë parë një plak të moshuar i kane thënë ‘’koke i moçëm me xhaminë e Plavës‘’, që i bie se kjo xhami është njëra ndër më të vjetrat në trevën e Opojës. Por fatkeqësisht të dhëna të sakta mungojnë. Në Plavë gjendet edhe një tyrbe që besohet të jetë e ndërtuar në mesjetë dhe quhet Tyrbja e Plavës.
Arsimi ndër vite
Shkolla e parë në Plavë është hapur në vitin 1945, në gjuhën shqipe. Mësuesit e parë apo ata të cilët e kanë kryer shkollën për mësues jane: Avdi Tërshnjaku, Mahmut Piraj dhe Samet Bojaxhiu. Plava ka pasur qysh në vitet 1900 doktor të shkencave kuranore, e që ishte Shaban Piraj, i cili e kishte kryer shkollën në Stamboll, por kishte shërbyer si hoxhë në fshatin Plavë. Ishte veprimtar e intelektual i shquar i Lidhjes Kombëtare Shqiptare.
Plava ka nxjerrur shumë kuadro cilësore nga të gjitha fushat e jetës si arsimtarë, profesorë, juristë, inxhinerë, ekonomistë, mjekë e doktorë shkencash.
Në Plavë, gjatë Luftës së Dytë Botërore, tek vendi i quajtur Vranicë forcat serbe kanë bërë ekzekutimin e 12 banorëve.
Plava gjatë luftës së fundit Kosovës i ka dhënë shumë luftëtarë të zotë, që i kanë dalur zot atdheut në çastet më të vështira. Por Plava ka dhënë edhe një dëshmor, për ideal, e ai është Abidin Lepraj, i cili u vra nga UDBA serbe në Francë, në vitin 1992. Abedini ishte themelues i paraleles së gjuhës shqipe në Paris, gjithashtu ishte edhe themeluës i organizatës së punëtorëve të quajtur ‘’Trepça’’ dhe ishte kryetar i saj. Abedinit edhe zyrtarisht i është dhënë titulli Dëshmor i Kosoves.
Plava sot ndahet në 9 lagje: Bojaxhiu, Piraj, Tërshnjaku, Hulaj, Huqaj, Xhabali, Lepraj, Lekaj, Cenaj.
Plava dikur ka pasur edhe dy mullinj që janë quajtur: Mullini i Selmonit dhe Mullini i Gjonit. Plava gjatë viteve të ’70 ka qenë e njohur për ekipin e futbollit që e ka pasur, i cili është quajtur ‘’Shkëndija”.
Me kaq pak fjalë jam munduar të paraqes një pjesë të Plavës.
